In the Realm of the Senses (1976)

Quote

“Khái niệm “khiêu dâm” diễn ra trong tình huống khi chúng ta dám nhìn vào cái gì đó mà chúng ta khao khát nhìn nhưng lại ngăn cấm bản thân mình hướng vào đó. Khi chúng ta có cảm giác mọi thứ được khám phá, thì “khiêu dâm” biến mất và có một sự giải phóng nhất định. Tuy nhiên, khi việc điều ai đó muốn nhìn không bộc lộ đầy đủ, thì cấm kị vẫn còn, cảm giác “khiêu dâm” vẫn thế, và thậm chí còn sinh ra “khiêu dâm” lớn hơn. Phim khiêu dâm do đó là một phép thử cho “khiêu dâm”, và lợi ích đó của thể loại khiêu dâm là rõ ràng. Điện ảnh khiêu dâm nên được cho phép, ngay lập tức và hoàn toàn. Chỉ thế, “khiếu dâm” mới có thể bị làm cho vô nghĩa” (Nagisa Oshima, từ “Lý thuyết Phim khiêu dâm thử nghiệm” 1976).

Bộ phim “Lãnh địa cảm xúc” (In the realm of the sense) luôn được xếp vào những bộ phim về tình dục gây tranh cãi nhất. Việc bộ phim bị cấm chiếu ở Nhật và vì nó đạo diễn Nagisa Oshima phải đối diện với tòa án khiến đây vẫn là đề tài hấp dẫn nhưng cũng đầy thách thức. Bài viết này lựa chọn một điểm trong bộ phim – cái nhìn dục tình – để bàn luận về quan điểm về tình dục xuyên suốt sự nghiệp điện ảnh của Oshima: “Ta không thể tách chúng (tình dục và chính trị – chú thích) thành hai vấn đề riêng biệt. Đây là những vấn đề tương đương nhau” (Oshima, Trích theo Joan Mellen, Voices from the Japanese cinema, Liveright, 1975, tr 271).

“Cái nhìn” (gaze) trong nghiên cứu điện ảnh ngụ ý đến mối quan hệ giữa những cái nhìn diễn ra trong bộ phim: khán giả – thế giới phim, các nhân vật trong thế giới phim đó với nhau, cũng như những quan hệ phức tạp hơn: quá trình khán giả đồng nhất mình với nhân vật trên màn hình về vai xã hội và tham gia vào cơ chế của các quan niệm giới tính, đạo đức. Trong “In the realm of the sense” chúng ta dễ dàng nhận ra “cái nhìn dục tình” tồn tại thành một mạng lưới: ở những cảnh đầu tiên là cái nhìn trộm cảnh vợ chồng Kichizo làm tình của Sada, sau đó là một loạt những cái nhìn dục tình khác nhau của vợ Kichizo, cô hầu phòng trẻ ở quán trọ, những người geisha già, và cái nhìn đã tồn tại về hiện tượng Sada Abe trên báo chí Nhật Bản trong đoạn flashback cuối phim. Những cái nhìn dục tình này không chỉ dừng lại ở vai trò kích thích cảm xúc của người nhìn và người được nhìn mà quan trọng hơn chúng được sử dụng theo lối phản thân: đạo diễn sẽ phơi bày những cơ chế tồn tại trong cái nhìn: sự áp đặt của đạo đức cộng đồng, sự kiểm duyệt của văn hóa – chính trị. Nói cách khác, bộ phim của Oshima mang tính khiêu khích, thách thức những giới hạn đối với Tính dục.

Để hiểu hơn mục đích này, chúng ta cần quay lại một chút về bối cảnh điện ảnh Nhật Bản nói chung và của Oshima nói riêng vào thập niên 50-70. Tadao Sato trong “Currents in Japanese cinema” gọi cuộc cách mạng điện ảnh mà Oshima và các đạo diễn cùng thế hệ với ông như Shohei Imamura, Suzuki Hami là “làn sóng tình dục” (sexual wave). Nhà phê bình người Nhật đi vào lý giải nguyên nhân “các đạo diễn (như Shohei Imamura, Nagisa Oshima, Suzuki Hami…- chú thích) đã sử dụng sex để diễn đạt thông điệp của họ”. Theo ông, họ “cố gắng nắm bắt bản chất của những cảm nhận nằm sâu bên trong tâm lý con người. Hơn nữa, những vấn đề nhân bản nền tảng, như mối quan hệ giữa giai cấp thống trị và bị trị, cầm quyền và nô lệ, sự hoà hợp và đối đầu, tự do và cô độc, đều có thể được nhìn thấy bên trong quan hệ tình dục giữa nam và nữ. Những vấn đề này luôn luôn được xác định trong hoàn cảnh xã hội hoặc chính trị và được luận giải phù hợp” (Tadao Sato (Trans. Gregory Barrett), Currents in Japanese cinema, Kodansha internetional, 1982, tr 232 – 233).

Cái nhìn dục tình, như đã nói ở trên, chứa đựng một áp lực mạnh mẽ với cơ thể tình dục, quan hệ tình dục. Mối quan hệ giữa Sada và Kichizu phải diễn ra lén lút và thường trực trong Sada cảm giác khó chịu, ghen tị, bức bối với người vợ của người tình. Cái nhìn của vợ Kichizu là cái nhìn mang sức nặng đạo đức, qui ước pháp luật, là cái nhìn kích hoạt sự tự kiểm duyệt của Sada và Kichizu. Với riêng Sada, đó còn là cái nhìn thôi thúc khát vọng bạo lực của nàng khi nhận ra ở đó sự sở hữu, sự tước đoạt người tình. Cái nhìn dục tình vừa đem lại cảm giác được hiện diện vừa đem lại cảm giác bị loại trừ. Vai trò chủ thể vừa được hợp thức hóa lại vừa bị phế truất, gạt bỏ. Sada và Kichizu phải di chuyển sang một không gian khác, nơi mà chỉ có họ nhưng dường như Sada cũng không thể thoát khỏi lực trường của cái nhìn người vợ Kichizu. Bằng chứng là nàng và Kichizu vẫn tiến hành nghi lễ hôn nhân trước sự chứng kiến các geisha. Như thế tình dục chưa bao giờ là câu chuyện cá nhân mà nó thường xuyên có sự can thiệp, đan xen những dạng thức diễn ngôn để điều chỉnh cá nhân đi vào hệ thống. Ý tưởng này đã được thể hiện đầy đủ trong bộ phim The ceremony (Nghi lễ) trước đó.

Trong không gian quán trọ, hai nhân vật bước vào cuộc phiêu lưu tình ái triền miên nhằm kiếm tìm thoả mãn, tròn đầy về tình dục. Vì vậy, chúng ta sẽ thấy hậu cảnh hầu như bị xoá bỏ. Khuôn hình lấp đầy da thịt cùng đống chăn gối, quần áo bộn bề, nhàu nát. Dụng cụ để dàn cảnh và diễn viên sử dụng là thức ăn, ruợu nhằm thoả mãn nhiều đường kênh cảm nhận xác thịt hơn. Cả hai nhân vật di chuyển trong không gian khép kín với mong muốn đắm mình vào thế giới tình dục muôn màu sắc: tình dục không chỉ được khai thác ở xúc giác mà còn là vị giác. Xã hội chia tách con người theo cái nhìn nhị nguyên tinh thần/ thể xác chứa đựng ý niệm phân tầng: tinh thần cao quí hơn thể xác và thể xác, nhục dục là hạ cấp, nhơ nhớp, sai trái. Văn hoá chứa đựng hệ thống quan niệm, định kiến khiến chúng ta nảy sinh ý thức về tính bất hợp lý, không đúng đắn của chính bản thân mình. Được ủng hộ bởi một hệ thống đồng bộ giáo dục, y tế…, nó hợp pháp hoá, tự nhiên hoá nỗi ám ảnh kiểm duyệt cơ thể. Sada và Kichi vươn đến việc xoá huỷ mọi ước lệ văn hoá khoác lên cơ thể. Ngôn ngữ họ giao tiếp với nhau là cơ quan cảm giác, “hệ thống tín hiệu thứ nhất” và lớp từ vựng thiên về diễn tả cảm nhận của tri giác. Và vì thế tình dục của họ thực sự thách thức những cái nhìn dục tình khác. Cần kể đến ở đây là cái nhìn dục tình của cô hầu phòng trẻ. Thái độ kinh ngạc xen lẫn ngại ngùng và có phần kì thị những táo bạo tình dục của đôi tình nhân chính là hệ quả của cuộc va chạm mà Oshima muốn đem lại cho bộ phim của mình: sex và đạo đức, chính trị, để từ đó người ta nhận ra vấn đề Tự do. Oshima từng đưa ra câu hỏi của mình trước tòa: “chẳng phải Nhật Bản là một trong những đất nước tiên tiến? chẳng phải Nhật Bản là bộ phận của thế giới tự do? Tự do không phải là một trong những nguyên lý nhân tính phổ quát, bao gồm trong đó là tự do diễn đạt tình dục sao?”

Sada và Kuzichi thường xuyên mỉa mai, trêu chọc thái độ ngượng ngùng đó, thứ ngượng ngùng “khiêu dâm”. Khi người ta cho phép chiếu “In the realm of the sense” nhưng phải cắt bỏ một số đoạn thì ông nói: “bằng việc cắt và che đậy, các ông làm bộ phim thuần khiết của tôi trở nên bẩn thỉu”. Bởi vì cách làm đó chẳng khác nào biến phim của Oshima thành phim khiêu dâm. Mục đích phim của ông, một phần thể hiện qua hệ sự va chạm các cái nhìn dục tình, là đặt vấn các cấm kị (taboo) và giới hạn lên Tình dục. Chính vì thế một phần tự sự nổi bật là nỗi hoang mang của Sada, là màu sắc ảm đạm ngày càng rõ rệt ở cuối bộ phim. Mặc dù cả Sada và Kichi làm tình khép kín trong không gian của riêng họ, bỏ quên dòng chảy cuộc sống bên ngoài nhưng họ vẫn không thể vượt thoát được thân phận lịch sử của mình. Biểu hiện cao nhất cho giới hạn này là cái chết: Sada thiến hoạn thi thể người tình. Một cú cận cảnh hành động cắt và một cú toàn cảnh từ trên cao Sada cầm dương vật nằm cạnh người tình bê bết máu đã gây shock trực diện đến người xem. Nó xúc phạm thô bạo kinh nghiệm văn hoá, làm khán giả hoang mang. Âm thanh ngoài hình đưa chúng ta và cả Sada về nơi mà cô ta đến, đó là bài báo kể lại sự kiện kì lạ này. Báo là thứ sự kiện thời sự thoáng chốc và với nhiệm vụ đưa tin thì nó sẽ vẫn tồn tại những điều gì đó chưa được chuyển di vào cái nhìn dục tình thịnh hành. Điều này gây ra nỗi ám ảnh về sự trôi dạt, “trượt nghĩa” của chính bộ phim vốn lấy cảm hứng từ đấy. Hiện thực Sada thiến hoạn người tình tán phát, mất mát và không thể phục hồi trong các quan niệm, cái nhìn dục tình khác.

Để phần nào giải thích cho ý tưởng này của Oshima, chúng ta cần nói ra ở đây “In the realm of the sense” có tên phát hành bằng tiếng Pháp là “L’Empire des sens” vốn là lối chơi chữ gợi nhớ tới tác phẩm L’Empire des signes của Roland Barthes. Trong quan niệm của Oshima, người nước ngoài thường chỉ hiểu nước Nhật qua kí hiệu. Điều đó có nghĩa, lớp văn hoá bản địa cụ thể đã bị mất mát, tán phát bên dưới hệ thống kí hiệu. Vì vậy, đạo diễn người Nhật muốn làm một bộ phim bước qua mọi kinh nghiệm, giới hạn về tính dục. Toàn bộ từ đầu đến cuối hai nhân vật Sada và Kichi làm tình đều quay “raw”, không dùng kĩ thuật đánh sáng hay làm đẹp. Oshima đã khai thác triệt để truyền thống tình dục trong văn hoá Nhật Bản với Genji monogatari, kịch Noh…. bất chấp những giới hạn của chính quyền về việc đưa tình dục lên nghệ thuật thị giác – hệ quả của cuộc cải cách Minh trị nhằm đáp ứng yêu cầu của Phương Tây. Sada và Kichi khám phá cảm giác giới tính nguyên sơ. Cái định nghĩa sự tồn tại của họ là những nắm bắt, nếm trải và nỗ lực đạt đến khát vọng tình dục hiện sinh. Càng về cuối, Sada càng chiếm ưu thế và điều khiển Kichi theo ham muốn mãnh liệt của mình. Nhiều nhà nghiên cứu chỉ ra hiện tượng hoán đổi vị trí thứ bậc, người nữ trở nên kiểm soát, nắm lấy luật chơi tình dục. Như thế bằng việc đưa toàn bộ xã hội ổn định về lãnh địa cảm xúc, đạo diễn đã tiến hành một cuộc cách mạng thiết lập lại cấu trúc phân tầng hiện hành trong văn hóa Nhật Bản: sự ưu thế của nam giới.

Tóm lại, sinh ra trong một thời đại mà mọi giá trị truyền thống bị lung lay đến tận gốc rễ, Oshima sớm nhận lấy thiên chức phê phán, phá huỷ và kiến tạo. Vì thế phim của ông có khi tồn tại chỉ để khiêu khích những giới hạn qui ước điện ảnh trước thời đại mới. “The diary of Shinjuku thief” (Nhật kí tên trộm Shinjuku)là đỉnh cao của thể nghiệm tự do phóng túng, “The ceremony” (Nghi lễ) tinh tế, lắng đọng thì đến “In the realm of the sense” táo bạo, dữ dội. Oshima và đồng nghiệp của ông đã tạo ra Làn sóng Mới Nhật Bản mà đỉnh sóng chính là tính dục. Theo chúng tôi, một nghệ sĩ tài năng là người có khả năng vượt thoát mọi hệ luỵ, định kiến ẩn tàng trong vô số nghi lễ, khái niệm để phân tích tỉnh táo nó dù chỉ trong khoảnh khắc. Và hệ thống cái nhìn dục tình trong bộ phim “In the realm of the sense” là một thực hành như vậy.