Taxi Driver (1976)

1. Travis Bickle là ai?

Theo lời kể của chính nhân vật, Travis Bickle là một cựu binh thủy quân lục chiến trở về từ chiến tranh Việt Nam. Travis mắc hội chứng rối loạn căng thẳng hậu chấn thương và sống một mình trong một căn hộ chật hẹp giữa NY, anh nhận làm tài xế ca đêm để đối phó với chứng mất ngủ kinh niên và nỗi cô đơn của mình. Trôi dạt trên những con phố tấp nập về đêm của NY và những rạp chiếu phim khiêu dâm trên phố 24, Travis cố gắng tìm cách duy trì đời sống tinh thần bằng việc viết nhật ký và đưa ra những châm ngôn sống như : “Bạn chỉ khỏe khi bạn cảm thấy”. 

Giống như hầu hết những cựu binh bấy giờ, chàng trai trẻ trở lại đất nước với một cơ thể chằng chịt vết thương và một trái tim hoang phế. Travis mang trong mình cảm giác xa lạ:, anh không thể hòa nhập được với cuộc sống, và giống như một chi tiết trật khớp khỏi bộ máy, Travis hoàn toàn lạc lõng với hiện thực xã hội. Anh ghê tởm sự nhơ nhớp bẩn thỉu ẩn dưới vẻ hào quang của NY: “Những loài vật thường ra ngoài ban đêm, gái điếm, bọn vô lại, du đãng, lại cái, ma túy, cờ bạc. Bọn bệnh hoạn, ăn hối lộ”. Trải qua khủng hoảng hiện sinh và chứng kiến quá nhiều thứ xấu xa của xã hội, Travis luôn khao khát có một “cơn mưa kinh thánh” sẽ tới để rửa trôi tất cả cặn bã khỏi đường phố. Trong nỗ lực tìm kiếm sự giải thoát cho cơn thịnh nộ, Travis đã tự biến mình thành “cơn mưa” đó. 

Travis Bickle là một trong những điển hình của dạng nhân vật “Loners” trong điện ảnh - những gã trai cô độc bị cuộc đời bỏ rơi. Dưới áp lực xã hội, quan điểm sống và nhãn quan của kiểu nhân vật này bị nhào nhặn trở nên khác biệt, thậm chí có phần cực đoan, họ hành xử có nguyên tắc và quyết liệt - giống như những “quả bom hẹn giờ” luôn chờ để được kích nổ. Trước Taxi Driver, đã có những nhân vật “Loners” ấn tượng như Ethan Edwards trong The Searcher hay sát thủ Jeff trong Le Samurai. Travis Bickle đã ghi dấu trong dòng nhân vật này với nhiều sự kế thừa và tiếp nối.

Biên kịch của bộ phim, Schrader chia sẻ rằng, ông lấy cảm hứng cho nhân vật Travis từ cuốn nhật ký của Arthur Bremer - kẻ đã ám sát ứng cử viên tổng thống George Wallace vào năm 1972 khi y 21 tuổi. Bên cạnh đó, Schrader cũng lấy chính mình làm nguồn cảm hứng, khi ông phải chống chọi với chứng mất ngủ kinh niên lúc sống ở NY. Nhân vật Travis gắn liền với chiếc taxi vì với Schrader, nó là một hình ảnh ẩn dụ cho “một chiếc hộp sắt, một chiếc quan tài di động trôi nổi và cô độc”.

Travis Bickle là một nhân vật tâm lý - sự hòa trộn hoàn hảo giữa những di chứng của cuộc chiến tranh phi nghĩa với chứng rối loạn tâm thần hoang tưởng. Thủ pháp hiệu quả nhất được Martin Scorsese sử dụng để xây dựng nhân vật này chính là việc lựa chọn góc nhìn. 

Bộ phim mở đầu với phân đoạn chiếc xe taxi chậm chạp lết ra từ màn sương khói mờ ảo trên nền nhạc của bộ gõ ngày càng dồn dập. Một đôi mắt trống rỗng đang liếc nhìn xung quanh. Nhà làm phim ngay lập tức dắt người xem vào một thế giới dị nghịch qua con mắt của Travis. Thế giới của NY về đêm được tái hiện bên ngoài tấm kính chắn gió ướt và mờ đục. Con người và phương tiện giao thông với những chuyển động mờ nhòe, chúng ta không nhìn rõ nhân dạng của bất kỳ ai, họ chỉ như những vệt sáng quẹt qua khung hình. Nhịp độ chậm chạp của những cảnh đầu tiên mở ra một cảm giác đầy bất an, Roger Ebert gọi đó là sự khởi đầu của địa ngục. Nó khắc sâu thêm nhận thức của người xem về góc nhìn một chiều của Travis, cách anh ta nhìn thế giới như một nơi đã thoái hóa, biến dạng, ngập tràn những mối đe dọa và sự khó chịu. Những cảnh quay này bước đầu khu biệt nhận thức của nhân vật và chính khán giả, xác định một tâm thế rằng câu chuyện sẽ được kể dưới góc nhìn của nhân vật chính, chúng ta chỉ có thể biết đủ, chứ không thể biết hơn.

Góc nhìn này càng được củng cố bằng những phân đoạn Travis độc thoại nội tâm. Hãy để ý sự trái ngược trong phân cảnh này. Travis nói rằng: “Tất cả những gì đời tôi cần là cảm giác có chỗ nào đó để đi. Tôi không tin là có những người lại hy sinh đời mình… để tự kỷ một cách bệnh hoạn. Tôi tin rằng người ta nên trở thành một con người như những người khác”.

 Trong khung hình, máy quay lại được đặt trên cao, dường như mất phương hướng, tiệm cận về phía Travis - đang nằm bất động trên chiếc giường. Chuyển động của máy quay thể hiện nỗ lực tiếp cận Travis từ chính người xem, chúng ta muốn đến gần nhân vật - muốn hiểu hơn về anh ta, nhưng có một lực đẩy ra từ phía nhân vật, đột ngột chuyển sang một cảnh quay khác. Chính sự co giãn giữa những xung lực đó đã giữ cho người xem một khoảng cách với nhân vật. Một khoảng cách vừa đủ gần tạo cảm giác gần gũi, vừa đủ xa cách để người xem không thể hiểu về nhân vật. Rất khó để chúng ta có thể thực sự biết nhân vật đang suy tính điều gì, khi mà điều anh ta làm lại có vẻ rất trái ngược với những gì anh ta nói. Những lời độc thoại nội tâm cùng sự linh hoạt trong thay đổi góc nhìn càng củng cố thêm sự bất ổn, lệch lạc và phủ nhận tính đồng nhất của nhân vật. 

Biên kịch Schrader cũng đã sử dụng lại thủ pháp này với nhân vật Đức cha Ernst Toller (Ethan Hawke) trong bộ phim First Reformed (2016). Một bộ phim do chính ông viết kịch bản và đạo diễn. 

Cũng như anh chàng cựu binh cô đơn cùng cực trong Taxi Driver, người cựu binh Ernst Toller là một cá nhân lẻ loi, bám víu lấy đức tin vào Chúa cùng những trang nhật kí trong căn phòng tối tăm - mong mỏi một cơ may sẽ đến để cứu chuộc đời mình. Từ motip nhân vật cho đến các thủ pháp điện ảnh - đặc biệt là cách sử dụng góc nhìn thứ 1 và độc thoại nội tâm, có thể coi First Reformed là một phiên bản khác của Taxi Driver trong thế kỷ 21. Trong đó những lo âu về di chứng của chiến tranh hay sự bất ổn của xã hội những năm cuối thập niên 1960, đầu thập niên 1970 được thay thế bởi băn khoăn không thể lí giải về tác động nặng nề của chủ nghĩa vật chất trong xã hội tư bản lên môi trường, đức tin tôn giáo và giá trị sống của con người.

3. Diễn xuất của De Niro sáng tạo nên nhân vật:
Quay trở lại với cuộc gặp gỡ định mệnh giữa bộ ba Marty - Bob và Paul. Dù đã khá thành công với De Niro và Mean Stress trước đó, nhưng lựa chọn đầu tiên của Martin cho vai diễn Travis Bickle lại là Dustin Hoffman. Sau khi nghe giới thiệu về dự án thì Hoffman từ chối ngay, tặng thêm cho Martin một câu xanh rờn: Chắc ông điên rồi! Vì thế vai diễn lại trở về với de Niro như một ý muốn của vũ trụ. Và từ đó chúng ta đã có một trong những nhân vật phản anh hùng xuất sắc nhất trên màn ảnh. Để mỗi khi bắt gặp giai điệu của bản “I still can't sleep”, trong đầu người hâm mộ lại hiện lên hình ảnh một gã trai lêu nghêu trên chiếc taxi màu vàng giữa những con phố NY. 

Không thể phủ nhận sự đóng góp của De Niro trong sự sáng tạo nên nhân vật Travis Bickle. Khó khăn của vai diễn nằm ở chỗ làm thế nào để có thể lột tả được một gã trai vừa có nét nguy hiểm, bất cần, khó đoán, vừa mang vẻ lịch lãm, thú vị, hào hiệp. Đạo diễn Scorsese đã khẳng định rằng, tài năng của de Niro không chỉ nằm ở diễn xuất mà còn ở chỗ ông thấu hiểu nhân vật đến tận cùng. Robert de Niro đã sử dụng method acting để vào vai gã quái xế cô độc. Đan xen với quá trình quay phim 1900 cho Bertolucci ở Ý, de Niro gấp rút trở về NY và chỉ có hai tuần để chuẩn bị cho vai diễn. Vậy mà ông đã không ngần ngại thi lấy bằng lái taxi và “hành nghề” khắp NY như một tài xế thực thụ với mong muốn trải nghiệm cảm giác của nhân vật. Nếu có thể xuyên không về những năm 1976 ở NY và bắt một chiếc cab để chạy vòng vòng thành phố, thì rất có thể tài xế của bạn là chàng diễn viên vừa đoạt giải Oscar. 

Một trong những phân cảnh kinh điển thể hiện rõ nhất đóng góp của de Niro cho hình tượng Travis chính là cảnh nói chuyện trước gương. Mặc chiếc áo thủy quân lục chiến, Travis tự nhìn mình trong gương khi đang lẩm bẩm một cách vô nghĩa và tập luyện rút súng ra từ trong túi áo. "You talkin' to me? You talkin' to me? You talkin' to me? Then who the hell else are you talkin' to? You talkin' to me? Well I'm the only one here. Who the fuck do you think you're talking to?" Màn trình diễn này đã mang lại cho Hollywood một trong những câu thoại đáng kinh ngạc nhất mọi thời đại. Điều thú vị ở đây là ít ai biết rằng, câu thoại này hoàn toàn không có trong kịch bản. Vào ngày quay phân cảnh đó, ông chỉ nhận được kịch bản với một dòng diễn tả ngắn gọn: “Travis tự nói với mình trước gương”. Chính de Niro đã ứng tác ngay tại trường quay để sáng tạo nên một trong những cảnh phim kinh điển của lịch sử điện ảnh.

3. Cách tân nhân vật noir cổ điển:
Nhiều nhà phê bình đánh giá Taxi Driver là một phim Neo Noir (Noir hiện đại) vì những điểm thừa hưởng và cách tân của nó với phong cách này. Taxi Driver có bầu không khí đen tối bi quan, một nhân vật phản anh hùng lâm vào những tình huống khó khăn liên quan đến phụ nữ, sự bóp méo hình ảnh trong không gian đặc thù để nhấn mạnh cảm xúc. Tất nhiên, Taxi Driver không phải phim đen trắng. 

Tuy vậy, phải thừa nhận rằng phong cách Noir đã có những ảnh hưởng không nhỏ tới việc xây dựng nhân vật Travis Bickle. Travis giống như một nhân vật noir được cực đoan hóa, cô lập hơn và điên cuồng hơn rất nhiều. Nếu ở Joker, nhà làm phim khiến chúng ta cảm thông cho hành động của Arthur vì những tổn thương mà anh ta phải chịu thì ở Taxi Driver, không có lí do nào thực sự chính đáng được đưa ra để biện minh cho những hành động của Travis - nhân vật tồn tại nhờ sự cô đơn và rồi bị mắc kẹt trong chính sự cô đơn đó. Theo truyền thống của phim noir, thế giới của Taxi Driver chỉ tồn tại trong không gian của riêng nó. Một không gian được hình thành bởi trạng thái tâm lí của nhân vật trung tâm. 

Sau cuộc hẹn hò bất thành với Besty, Travis gọi điện để hỏi thăm từ một bốt điện thoại công cộng trong một tòa nhà văn phòng. Travis được quan sát từ phía sau, mặt anh quay vào tường. Rồi đột nhiên máy quay bắt đầu di chuyển khỏi Travis, hướng sang bên phải và dừng lại ở một hành lang dẫn ra đường cho đến khi Travis kết thúc cuộc điện thoại.  Anh ta lầm lũi bước vào khung hình và hòa vào dòng người bên ngoài. Máy quay đã bỏ rơi Travis như một nhân vật vô danh. Và đó không phải là lần duy nhất. Cấu trúc của bộ phim muốn nhắc lại với khán giả rằng, chúng ta đang chia sẻ sự lệch lạc trong không gian của một nhân vật hoàn toàn bị tách biệt khỏi môi trường mà anh ta đang sống. Ngay cả nhận thức của anh ta về môi trường đó cũng trật khỏi bất kì khớp nối “bình thường” nào. Máy quay thường quan sát anh ta ở những vị trí không mấy “thuận mắt”, thậm chí loại bỏ Travis hoàn toàn khỏi khung hình và chuyển hướng sang những không gian trung lập xung quanh: nhà để xe, hành lang, bức tường, những đóa hoa úa tàn, đồ ăn vặt,... Scorsese buộc người xem phải nhìn vào nhân vật cùng lúc làm rối loạn cái nhìn đó. 

Travis được xây dựng trong tương quan với hai người phụ nữ, Besty - cô trợ lí xinh đẹp trong chiến dịch bầu cử tổng thống của ứng cử viên Palantine và Iris - cô gái điếm vị thành niên bị dụ dỗ bởi gã ma cô Sport. Sự xuất hiện của hai nhân vật này không phải là ngẫu nhiên mà hoàn toàn có chủ ý nhằm khắc họa ám ảnh của một nhân vật phản anh hùng: một thiên thần da trắng và một con chiên nhỏ cần sự cứu rỗi. 

Trong nỗ lực tiếp cận Besty, Travis đã lầm tưởng rằng nàng sở hữu trái tim thuần khiết duy nhất còn sót lại giữa cuộc đời đảo điên này. Để sau cùng khi cô bỏ lại anh ở rạp chiếu phim khiêu dâm, anh nhận ra cô ta cũng thật giống bọn họ. Besty nhận định rằng Travis là một mâu thuẫn, tựa như lời bài hát của Kris Kristofferson. Besty đã sai, Travis không phải là một mâu thuẫn, anh ta giống như một cỗ máy với những bộ phận bị ngắt kết nối, bất kì bộ phận nào ngẫu nhiên được ưu tiên sẽ kích hoạt một nhận thức hay hành động mới. 

Iris, cô gái điếm 12 tuổi sẽ trở thành “giọt nước tràn ly” trong cơn thịnh nộ của Travis - bị giằng xé giữa hai lựa chọn: sự quan tâm, bảo vệ của Travis và thứ tình cảm dối lừa của gã ma cô. Những lời nói với cô bé chẳng khác gì những đồ ăn nhanh mà Travis luôn ăn, bề ngoài lấp đầy cái bụng rỗng còn bên trong là phá hoại. Travis muốn cứu lấy đời cô trong khi không quan tâm rằng Iris có thực sự muốn điều đó hay không. 

Iris thụ động phục tùng những lời sáo rỗng của tình cảm tầm thường, còn Travis phục tùng những khuôn sáo của hành vi bạo lực. Dù cuối cùng, cuộc tắm máu của Travis về khía cạnh nào đó đã giải thoát cho Iris, nhưng một câu hỏi còn ở lại là cuộc sống mới của cô có thực sự tốt hơn. Chi tiết này có thể được xem như một sự kế thừa tinh thần bộ phim The Searchers của John Ford, cả hai bộ phim đều xoay quanh một cựu binh cô đơn cố gắng giải cứu cho một cô gái trẻ không muốn được cứu. 

Một điểm thú vị khác mà chúng ta có thể nhận ra khi đối chiếu hai đường dây nhân vật này với nhau: Travis có xung đột với hai người đàn ông gắn liền với hai người phụ nữ mà anh quen biết: ứng cử viên tổng thống Palantine và gã ma cô Sport. Xét ở một khía cạnh nào đó, hai nhân vật này có những điểm rất tương đồng. Nếu như gã ma cô dùng những lời ngon ngọt để mê hoặc Iris, biến cô thành con nghiện và sau đó kiếm chác từ thân thể cô thì tên chính trị gia dùng những lời nói tốt đẹp, hào sảng để vẽ lên một viễn cảnh rực rỡ với dân chúng, nhưng lại tỏ ra ngần ngại khi Travis chia sẻ về việc “làm sạch NY”. Sport là ma cô của thế giới bẩn thỉu đầy rác rưởi về đêm thì Palantine chính là “ma cô” của thế giới văn minh ban ngày. Mâu thuẫn giữa Travis với hai nhân vật này chính là mâu thuẫn trực hệ được tạo ra từ sự bất bình đẳng trong xã hội. Mà ở đây Travis chính là người bị ám ảnh thụ động: ghê tởm những kẻ như Sport, bất bình với lực lượng cầm quyền như Palantine, Travis đã tự trở thành “người tiên phong” để dọn dẹp thành phố theo cách riêng của mình.

4. Từ Taxi Driver đến Joker: lối đi nào cho kẻ cô đơn của Chúa

Taxi Driver không phải là một bộ phim tài liệu về thành phố NY thập niên 1970 mà đúng hơn, nó là một bộ phim tài liệu về một bộ óc thoái hóa rồi phát điên bởi những nhận thức của chính mình. Chân dung tự họa của một cá nhân bị ám ảnh thụ động khi phải chứng kiến sự xuống cấp của xã hội, bị kìm kẹp trong bóng tối của cô đơn cùng cực. Đến mức tất cả những hành động quyết liệt nhất của anh ta đều được kích hoạt từ sự mất kết nối với xã hội. 

Chúng ta có thể nhìn thấy rất rõ điều này trong một tác phẩm gần đây của đạo diễn Todd Phillips - Joker. Chính đạo diễn cũng đã nói rằng ông đã được truyền cảm hứng rất nhiều từ Taxi Driver để xây dựng nên nhân vật Joker. Travis Bickle hay Joker đều là những dị nhân được tạo ra bởi sự thoái hóa nhân tính của thế giới hậu công nghiệp - nơi tràn ngập những bất công, nghi kị và định kiến. 

Ở đoạn kết của Taxi Driver, nhiều người đã nói rằng việc Travis được tung hô như một anh hùng của truyền thông chỉ là ảo tưởng - giấc mơ của kẻ điên. Về phía biên kịch Schrader, ông cho biết khi viết đoạn kết, ông hình dung nó như một sự trở lại với cảnh mở đầu, một sự kết nối để hoàn thiện vòng tròn khép kín về sự cô đơn và điên cuồng - biến Travis thành một hình tượng điển hình cho mọi cá nhân cô độc trong các xã hội thoái hóa. Khởi sinh từ góc tối của sự mất kết nối, cảm giác bị bỏ rơi cho đến quá trình tha hóa, mưu cầu một hành động cứu chuộc, sự đổ máu và cuối cùng là sự tái sinh. Chí Phèo đã chết nhưng ắt sẽ có Chí Phèo con, sau Joker là cả ngàn người mang mặt nạ tên hề, Travis có thể hoàn lương và trở lại với đời tài xế, nhưng đâu đó còn nhiều quả bom khác đang chờ được kích nổ. 

Đừng tự làm khổ mình, bạn có thể trở thành Travis. Đừng làm tổn thương người khác, vì họ có thể trở thành Joker. Những nhân vật này, ở một khía cạnh nào đó, cho chúng ta một sự nhìn nhận về cách đối diện với nỗi cô đơn thường trực, làm thế nào để có thể đương đầu với cảm giác bất an trong một xã hội ngày càng mất kết nối?